كتاب و كتاب خواني راهي براي تقويت روحيه ي ديني كودكان و نوجوانان است . مطالعه كتابهاي ديني و مذهبي به كودك و نوجوان كمك مي كند تا به درك صحيحي از مسائل ديني دست يابد و پيش از آن كه دير شود به رشد وشكوفايي لازم برسند. كتاب خواني باعث پيشرفت تحصيلي كودكان و نوجوانان مي گردد. همچنين مطالعه غير درسي باعث بالا رفتن سطح فكر، فعال شدن ذهن ، افزايش گنجينه لغات و افزايش علم و آگاهي مي گردد. «خواندن داستانهاي مختلف ، موجب شكل گرفتن ارزشهاي گوناگون در ذهن كودك مي شود، حساسيت او را رشدمي دهد و احترام به ديگران در او شكل مي گيرد رضايتي كه كودك از مطالعه بدست مي آورد او را متّكي به خود بارخواهد آورد. سؤالهايي كه در اثر مطالعه براي كودك مطرح مي شود و مقايسه هايي كه او بين مسائل مختلف مي كند درمجموع موجب مي شود كه او فردي خلاِّ بار آيد». (نانسي لاريك 1366) با بهره گيري از تخيّل كه ضرورت اساسي خلاّقيّت است دنيايي بزرگ و پهناور در مقابل چشمان كودك گشوده مي شود و او قادر مي شود آزادانه خيال پردازي كند. كودك در اين شرايط هرگز خود را محدود و محبوس در حصارواقعيتها و امور مشهود و ملموس نديده و فارغ بال هر آنچه را كه دلش مي خواهد تصور مي كند. (غلامعلي افروز1372) در يونان قديم بر سر در كتابخانه تبس نوشته شده بود «درمانگاه روح » زيرا مطالعه باعث كاهش ناراحتي هاي هيجاني و عاطفي است و كتاب به عنوان يكي از مؤثرترين ابزار پيشگيري از ناراحتي هاي روحي و رواني و درمان اين بيماريها شناخته شده است . وقتي كودك كتابي مي خواند و به موضوع تازه اي پي مي برد كه مورد نياز و علاقه اوست احساس لذّت و آرامش مي كند زيرا روح كنجكاو او به دنبال كشف حقايق تازه اي است و دلش مي خواهد هر روز كه مي گذرد از مجهولات خودكاسته و بر معلوماتش بيفزايد و تا زماني كه به نتيجة دلخواه خود دست نيابد آرام و قرار نمي گيرد و در حقيقت افزايش آگاهي و معلومات خود نوعي لذّت و آرامش معنوي را براي او به ارمغان مي آورد كه در شخصيّت و رفتار او تأثيربسياري دارد. كتاب خواني توانايي كودكان و نوجوانان را در بيان نيازها و خواسته هايشان افزايش مي دهد. عدم توانايي در بيان مطالب ، نيازها و خواسته ها به صورت كلامي و نوشتاري به ميزان مطالعه و خواندن بستگي دارد. كساني كه در مطالعه ،مهارتهاي لازم را پيدا مي كنند در اين زمينه ها توانايي ابراز عقيده را داشته و هرگز از بيان مطالب خويش واهمه اي به خود راه نمي دهند و بدون غلط و دست پاچگي به تشريح مسائل خود مي پردازند و همين امر مانع سرخوردگي آنها دراجتماع شده و زمينة مؤفقيت و سعادتشان را فراهم مي كند. مطالعه يكي از بهترين راه هاي غني سازي و بهره وري از اوقات فراغت است . استفاده مطلوب و شايسته از اين اوقات تأمين كننده سلامت روان و رشد و تعالي شخصيت انسان است و بي برنامه گي و بي توجّهي به اين مهم ّ زمينه سازبسياري از انحرافات و كجرويهاي اجتماعي است . مطالعه از كم هزينه ترين روش هاي گذراندن اوقات فراغت است كه اگر به روش صحيح انجام شود آرامش پايدار و بسيار خوبي خواهد داشت و در پيشگيري از بزهكاري و انحرافات كودكان و نوجوانان تأثير زيادي دارد. آيا عادت به مطالعه امري اكتسابي است ؟ عده اي از والدين و مربيان تصور مي كنند كه عادت به مطالعه امري ذاتي و خصلتي است كه فقط در عده خاصي ازافراد وجود دارد و تنها بعضي از كودكان و نوجوانان به دلايل مختلف از جمله كنجكاوي ، علاقه و... به آن روي مي آورند و ديگران نمي توانند اهل مطالعه باشند و شايد براساس همين اعتقاد هيچگونه تلاشي براي ايجاد عادت به مطالعه در كودكان و نوجوانان خود انجام نمي دهند. پژوهشهاي اخير در زمينة تعليم و تربيت ثابت كرده است كه عادت به مطالعه يك امر اكتسابي است يعني همان طور كه يك كودك ، خواندن و نوشتن و حساب كردن را ياد مي گيرد، مي تواند مطالعه را هم بياموزد. پس بايدروش مطالعه را به او آموخت و او را به مطالعه عادت داد. در اين مقاله سعي بر اين است كه نقش خانواده و مدرسه راهر كدام بطور مجزّا مورد بررسي قرار داده تا وظيفة هر كدام جداگانه مشخص شود. نقش خانواده در ترغيب فرزندان به مطالعه و كتابخواني خانواده ، اولين مدرسه اي است كه انسان در آن درس مي آموزد و به عنوان نخستين پايگاه آموزش و پرورش و ازاساسي ترين عوامل در تشكيل شخصيت كودك است . خانواده نقش بسيار مهمّي در رشد و پرورش كودك دارد و درتمام جنبه هاي فردي (معنوي ، فرهنگي ، اجتماعي ، سياسي ، اقتصادي و...) اثري عميق و غيرقابل انكار دارد. بايدبپذيريم كه اولين عامل مؤثر در ايجاد انگيزه و عادت به مطالعه و كتاب خواني در كودكان «خانواده » است . شيوه هاي زير براي ايجاد انگيزه و عادت به منطالعه و كتاب خواني به خانواده ها پيشنهاد مي شود: 1 ـ استفاده از شيوة الگويي زيرا تأثير الگو و نقش پذيري انسان يك امر طبيعي است كه از غريزه تقليد سرچشمه مي گيرد: يكي از كارهاي مهم و مؤثري كه والدين مي توانند در خصوص همراهي و هماهنگي با فرزندان خود در امر مطالعه وكتاب خواني انجام دهند بردن فرزندان به كتاب خانه است . پدر يا مادري كه دست فرزند خود را گرفته و حداقل براي نخستين بار او را تا كتاب خانه همراهي و در انتخاب كتاب كمك مي كنند بدين وسيله به او مي فهمانند كه اين كار آنقدرارزش دارد كه من همراه تو مي آيم و وقت خود را در اين راه صرف مي كنم . پدر، مادر، خواهر يا برادر بزرگتر براي كودكان كاملترين الگوها براي همانندسازي هستند. همچنين اگر در خانه اي يك كتاب خانه هر چند كوچك وجود داشته باشد و قسمتي از آن به كودكان اختصاص يابدميل و توجه به كتاب و خواندن در آنها تقويت مي شود. بنابراين در خانواده هايي كه والدين علاقة زيادي به مطالعه ندارند و اوقات فراغت خود را صرف سرگرمي هايي مي كنند كه با كتاب و خواندن ارتباطي ندارد نبايد انتظار داشت كه فرزندان اين خانواده ها به كتاب خواندن و مطالعه علاقه مند شوند. 2 ـ براي كودكان و نوجوانان خود برنامه ريزي كنيد. يكي از ضروري ترين نياهاي انسان در زندگي ، داشتن يك برنامه مناسب است . هر چند در جامعه ما بسياري از افرادو خانواده ها به اين اصل اساسي و مهم توجّهي نمي كنند ولي معمولاً انسانهايي كه طالب موفقيّت و سعادت هستندبرنامه منظمي را براي زندگي خود و فرزندانشان تنظيم مي كنند. برنامه اي كه در برگيرندة تمام نيازهاي جسمي و رواني آنها باشد. انجام تكاليف شرعي و ديني ، بازي ، ورزش ، انجام تكاليف درسي ، تماشاي تلويزيون ، همكاري در امورخانه ، شركت در بحث هاي خانواده ، مطالعه و كتاب خواني و... 3 ـ براي فرزندان خود قصّه بگوييد. قصّه وسيله اي است كه مي تواند كودكان را پيرامون بزرگترها جمع كند و روابط عاطفي بين آنها را تقويت كند.والدين مي توانند از راه قصه گويي توجه و اعتماد كودكان را به خود جلب كنند و با انتقال آنان به دنياي شادي و تخيّل زمينة رشد و تكامل ذهنيشان را فراهم كنند. كودكان علاقة زيادي به شنيدن قصه ها دارند و از اين كار لذّت مي برند. آنهابسياري از اوقات به مطالبي كه برايشان مي گوييم يا مي خوانيم به چشم يك قصه ي خيال انگيز نمي نگرند بلكه آن رارويدادي واقعي مي دانند كه در زمانهاي گذشته به وقوع پيوسته و همين امر باعث مي شود با علاقه و دقّت بيشتري به اين مطالب گوش دهند. مي توان از اين علاقه براي ايجاد انگيزه و عادت دادن آنها به مطالعه و كتاب خواني استفاده كرد. در حقيقت ما با قصه گويي لذّت و شيريني كتاب و مطالعه را به كام كودكان مي ريزيم و كودك وقتي بداند كه چنين قصه هايي شيرين و خيال انگيز محصول كتاب است در آرزوي آن است كه خودش هم بتواند بزودي كتاب به دست بگيرد و آن را بخواند. 4 ـ براي كودكان اشعار زيبا و موزون بخوانيد. از آنجا كه كلام شعر آهنگين و موزون است به ميزان زيادي مورد علاقه و توجه كودكان قرار مي گيرد و آنان را به وادي تخيّل مي كشاند. خواندن شعر از روي كتاب براي بچه ها در جذب آنان به سوي آن و ايجاد رغبت و عادت به مطالعه بسيار مؤثر است و در حقيقت همان نقش قصه را ايفا مي كند. شعرهاي كودكان بايد كوتاه ـ ساده و روان بوده وبا آنچه مورد علاقة آنان است ارتباط نزديك داشته باشد تا بتواند روي آنها تأثير بگذارد. 5 ـ كتاب را با صداي بلند براي كودك خود بخوانيد. بلند خواندن كتاب نه تنها محتوا و معناي آن را انتقال مي دهد بلكه بدين وسيله تصورهاي دروني ، عشق و علاقه كتاب خوان نيز نسبت به افرادي كه براي آنها كتاب خوانده مي شود منتقل مي گردد و يك رابطه عميق عاطفي بين آنهاپديد مي آيد. اگر وقتي كه ما مطالب كتاب را مي خوانيم با انگشت اشاره كنيم و اجازه دهيم كه كودك حركت هاي دست ما را ببيندو تصويرهاي كتاب را نگاه كند و ارتباط بين مطالب كتاب و تصويرهاي آن را برايش شرح دهيم او احساس مشاركت مي كند و علاقة بيشتري از خود نشان مي دهد. 6 ـ كودكان را به كشيدن نقاشي تشويق كنيد. اگر با فرزندان خردسال خود را به كشيدن نقاشي تشويق كنيم و زمينه اي فراهم آوريم كه آنها با دفتر، قلم و مدادرنگي آشنا شوند گام مؤثري در جهت علاقه آنها به كتاب برداشته ايم . كودك علاقه مند به نقاشي سعي مي كندكتاب هاي مختلف را به دست آورد تا تصويرهاي آنها را بكشد و همين جستجو براي يافتن كتاب و تصويرهاي زيباعلاقة او را به كتاب بيشتر مي كند. 7 ـ كودكان را به بيان داستانها و مطالبي كه خوانده اند تشويق كنيد. كودكان علاقة زيادي به بيان مطالبي كه خوانده اند دارند و از اين كار لذت مي برند. وقتي كودك مي خواهد قصه اي راكه از زبان فرد ديگري شنيده يا در كتابي خوانده است براي ما تعريف كند بايد با صبر و حوصله و اشتياِ به سخنان اوگوش دهيم و اين برخورد ما نشانگر اين است كه به مطالعه كودك و مطالبي كه خوانده است علاقه منديم . بنابراين اوسعي خواهد كرد اين كار خود را ادامه دهد و اطلاعات جديدتري كسب نمايد تا در فرصتهاي مناسب به بيان آنهابپردازد و مورد تشويق و تحسين قرار گيرد. 8 ـ از اسباب بازيهاي كودكان براي ايجاد عشق و علاقه نسبت به كتاب و مطالعه استفاده كنيد. اسباب بازي كودك را از دنياي دروني اش بيرون كشيده و او را با دنياي بيرون ارتباط مي دهد اين بدين وسيله مي تواند بين دنياي تخيل كودكي خود و دنياي واقع پُلي بزند. ساخت وسايل مطالعه به صورت اسباب بازي زمينة فكري خوبي نسبت به كتاب و كتاب خواني در كودك پديد مي آورد همان طور كه او وسايل آشپزي را دور خودش چيده و از آنها براي طبخ غذاي ساختگي و پذيرايي مهمان استفاده مي كند به همان صورت مي تواند با داشتن قفسه هاي كوچك كتاب ، ميز، چراغ مطالعه و كتاب نقش يك كتابدار يا دانش آموز اهل مطالعه را بازي كند. مي توان با استفاده ازچند تكه مقوا و وسايل ساده اين بازي را انجام داد. 9 ـ براي پاسخ دادن به سؤالهاي كودكان ، از كتاب استفاده كنيد. در بسياري از موارد بهتر است به جاي دادن پاسخ سريع آنها را تشويق كنيم كه خود پاسخ مورد نظرشان را پيدا كنندو براي اين كار كتابهايي به آنها معرفي كنيم تا پاسخ خود را در آن بيابند. اگر كتابهاي مورد استفاده داراي تصوير باشدنتيجة مطلوبتري به دست خواهد داد. 10 ـ براي كودكان و نوجوانان خود كتابها و نشريه هاي مناسب خريداري كنيد. اگر والدين به خريد كتاب براي كودك اهميّت بدهند براحتي مي توانند او را بسوي مطالعه سوِ دهند. براي مثال وقتي پدر براي چند روز به مسافرت مي رود و كودك با بي صبري در انتظار آمدن او لحظه شماري مي كند با آمدن پدرخود را در آغوش او مي اندازد و معمولاً اولين سؤالش اين است كه پدر برايم چه آورده اي ؟! ممكن است پدر بسته اي شيريني ، اسباب بازي و يا لباس براي كودك آورده باشد اما اگر پدر همراه هر كدام از اين ها يك يا چند جلد كتاب متناسب سن او آورده باشد به او فهمانده كه همان طور كه شيريني ، اسباب بازي و يا لباس اهميت دارد كتاب هم داراي ارزش است همچنين اهداء كتاب در موقعيتهاي مناسب مثل جشن تكليف و يا تولد مي تواند اثربخشي بالايي داشته باشد.

جمع آوری: فرزانه السادات حسینی