مدرسه ، دومين محيط تربيتي است كه تأثير زيادي در آموزش و رشد شخصيت كودكان دارد. دانش آموزان حساسترين دوران عمر خود را در مدرسه مي گذرانند. اگر عوامل تربيتي در مدرسه بخوبي وظيفة خود را انجام دهندمي توان به سعادت و ترقي جامعه در آينده بطور كامل اميدوار بود. مدير، مربّي ، معلّم ، كاركنان اداري ، فضا و امكانات كافي و... از جمله عواملي هستند كه تأثير زيادي در ايجاد انگيزه و عادت به مطالعه در كودكان و نوجوانان دارند كه دراين قسمت به نقش و تأثير هر كدام اشاره مي كنيم . الف ) مدير مدرسه نقش مدير در مدرسه به عنوان محور اصلي فعاليتهاي آموزشي و پرورشي ، بسيار حساس و تعيين كننده است .تجربه نشان داده است موفقيت مدرسه در امور مختلف بستگي زيادي به آگاهي ، درايت و برنامه ريزي مدير آن دارد.يكي از شرطهاي اصلي رسيدن به نتايج مطلوب در ايجاد علاقه و عادت به مطالعه در دانش آموزان آگاهي و علاقه مدير مدرسه نسبت به اين كار است اگر مديران مدارس به اهميّت كار معتقد شوند و خود، محور حركت باشند سايرعوامل موجود در مدرسه به ياري آنها آمده و موفقيت را قطعي مي كند. ب ) نقش معلم پس از جدا شدن كودك از محيط خانواده ، معلم محبوب ترين و بانفوذترين فردي است كه رفتار كودك را تحت تأثيرجدي خود قرار مي دهد هر چند اين تأثير در تمام طول دوران تحصيل وجود دارد ولي دانش آموزان دورة ابتدايي بيشتر از ديگران تحت تأثير افكار، عقايد و رفتار معلم خود قرار مي گيرند. آنها معلم را به عنوان يك الگو مي پذيرند وكارهاي او را سرمشق خود قرار مي دهند. اگر معلم بخواهد كودكان را به مطالعه و خواندن علاقه مند كند، لازم است ابتدا خود به خواندن بپردازد تا بتواند اين لذت را به آنها انتقال دهد. يكي از راههاي ابراز اين لذت خواندن داستان دركلاس است . هم چنين نشان دهد كه براي كتابها ارزش قائل است . ج ) روش تدريس معلم علاوه بر تأثير عميقي كه معلم به عنوان الگو در ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني دارد روش تدريس او نيز يكي ازعوامل مؤثر در كسب مؤفقيّت است اگر بخواهيم مطالعه و كتابخواني را در متن فعاليتهاي آموزش و پرورش وارد كنيم ناگزيريم از روشهايي استفاده كنيم كه دانش آموز نياز به كتاب غيردرسي و مطالعه پيگير را با تمام وجود احساس كند.يكي از اين برنامه ها استفاده از روشهاي تدريس است كه دانش آموزان را به سوي مطالعه كتاب هدايت مي كند يعني روش تدريس فعّال كه مي تواند دانش آموزان را به صحنة فعاليت بكشاند. خوشبختانه كتابهاي جديدالتأليف فارسي باطراحي فعّاليت كتاب خواني گامي بسيار مثبت در جهت هدايت شاگردان به مطالعه و كتاب خواني برداشته است . به طور كلي روش تدريسي كه دانش آموزان را به كتابخانه و جستجو در جهان پيرامونشان هدايت كند و آنها را به مطالعه و تحقيق وادارد از بهترين روشهاي تدريس است . در تدريس بايد روش معلم محوري كنار رود و استفاده صرف از كتاب درسي به عنوان يك محور از ميان برداشته شود تا نتيجه مطلوب از آموزش بدست آيد. معلم نبايد همه سؤالهاي دانش آموزان را به راحتي پاسخ دهد بلكه بايد با انتخاب و معرّفي كتابهاي مناسب زمينه اي فراهم كند كه دانش آموز مطالب مورد نياز خود را از طريق كتاب و مطالعه بدست آورد حتي براي ايجاد انگيزه بيشتر در اوايل كار مي تواند نشاني دقيق مطالب و صفحه ها را نيز بدهد. همچنين معلم مي تواند پيش از شروع درس جديد كتابهايي را كه مكمّل بحث آن است و با توانايي هاي دانش آموزان نيز همخواني دارد انتخاب و به آنها معرفي كند. اگر معلم هر جلسه همراه خود كتابي به كلاس آورد، به عنوان يك الگوي رفتاري مورد توجه دانش آموزان قرارمي گيرد. معلم آگاه و خردمند براي تنوّع در كلاس درس و براي ايجاد انگيزه نسبت به مطالعة كتابها و نشريه ها، كتاب يامجله ي همراه خود به كلاس آورده و نكته اي كوتاه و شيرين براي دانش آموزان مي خواند و اين گونه بطور مستقيم شيريني و لذت مطالعه و مراجعه به كتاب را در كام تشنة دانش آموزان مي ريزد و بدين وسيله مهر و علاقة دانش آموزان را نيز به خود جلب مي كند. د ـ كتابخانه آموزشگاه كتابخانه مدرسه دستگاه حرارت مركزي و روح مدرسه است و حتي بيجا نيست اگر از كتابخانه به عنوان قلب مدرسه ياد كنيم . چرا كه اين مكان مي تواند به فضايي براي تغذيه فكري و روحي همه دانش آموزان و كاركنان مدرسه تبديل شده و تأثيري شگفت و عميق بر پيشرفت و سعادت آينده همه دانش آموزان بگذارد. كتابخانه مدرسه داراي دونقش و وظيفه عمده مي باشد. 1 ـ ايجاد انگيزه و عادت به مطالعه در كودكاني كه هيچ زمينة قبلي براي مطالعه كتابهاي غيردرسي نداشتند وخانواده هاي آنها به هر دليل نتوانستند براي علاقه مندي آنها به مطالعه و كتاب كاري انجام دهند. 2 ـ تقويت انگيزه مطالعه در كودكاني كه قبلاً زمينه مطالعه در خانواده آنها وجود داشت و تا حدي به خواندن ومطالعه كتاب علاقه مند هستند و تغذيه روحي اين دانش آموزان با كتابهاي مورد نيازشان . طبيعي است كه كتابخانه مدرسه براي هر گروه از اين دانش آموزان بايد برنامه هاي خاصي را تدارك ببيند و حتي مي تواند از وجود دانش آموزان گروه دوم براي تشويق گروه اول استفاده كد. جذابيت و فضاي كتابخانه فضايي كه براي كتابخانه انتخاب مي شود علاوه بر بزرگ بودن بايد از جذابيت كافي نيز برخوردار باشد. براي اين منظور بايد به تزئين و زيبايي آن توجه كرد البته مقصود تزئين هاي پرهزينه و شلوغ نيست بلكه مي توان با استفاده ازتابلوهاي زيباي نقاشي كه طبيعت ، گلها و گياهان را به تصوير كشده اند بر جذاّبيت محيط كتابخانه افزود. فضاي فيزيكي كتابخانه عامل مهمي براي علاقه مندي دانش آموزان به مطالعه مي باشد كه متأسفانه امروزه بسياري از مدارس ما فضاي مناسبي براي كتابخانه ندارند. اميد است مسئولان محترم وزارت آموزش و پرورش و سازمان نوسازي مدارس به فكر چاره اي باشند تا دست كم در ساخت و سازهاي جديد جاي مناسبي با وسعت و امكانات كافي براي كتابخانه مدرسه درنظر گرفته شود. البته اين مكان بايد طوري ساخته شود كه قابليت تبديل به كلاس درسي را نداشته باشد. چه خوب است از كتابخانه به عنوان كارگاه آموزشي استفاده شود. تشكيل بعضي از كلاسهاي ادبيات فارسي ،انشاء، تاريخ و... در كتابخانه آموزشگاه و استفاده از اين مكان به عنوان كارگاه آموزشي درسهاي مذكور در اهميّت واعتبار كتابخانه افزوده و انگيزه اي براي استفاده بيبشتر دانش آموزان از كتابخانه را فراهم مي كند. آموزش روشهاي پژوهش مطالعه و تحقيق درباره موضوعهاي درسي ، طبقه بندي كتابها، چگونگي استفاده ازكتابخانه ، روش يادداشت برداري و... از جمله برنامه هايي است كه بايد در اين كارگاه آموزش داده شود. ه . كتابخانه كلاسي براي حل مشكل فضاي كتابخانه بايد در فكر راههاي مناسبي باشيم . با بهره وري از امكانات و شرايط موجودبيشترين استفاده را در جهت ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني و علاقه مند كردن دانش آموزان به كتاب ببريم . مانمي توانيم نداشتن كتاب و كتابخانه را بهانه اي براي نداشتن كتابخوان قرار دهيم . براي جبران بخشي از كمبود فضاي كتابخانه در مدارس ايجاد كتابخانه هاي كلاسي راه حل مناسبي است زيرا اين راه يكي از ساده ترين و موفق ترين روشهاي حل مشكل فضاي كتابخانه و در دسترس قرار دادن كتاب براي دانش آموزان است . كتابخانه كلاسي فوايد زير را دارد: 1 ـ به هزينه زيادي احتياج ندارد و تا حدي مشكل كمبود فضاي مناسب براي كتابخانه را حل مي كند. 2 ـ در تمام ساعت كار دبستان ، كودكان به آن دسترسي دارند و گرفتن كتاب تشريفات خاصي ندارد. 3 ـ كودكان هر روز با ديدن كمد كتابخانه نسبت به مطالعه راغب تر مي شوند و كتابها متناسب با سن و ذوِدانش آموزان انتخاب مي شوند. 4 ـ معلم مي تواند به هنگام تدريس از كتابها استفاده كند تا بر علاقه مندي دانش آموزان بيفزايد. 5 ـ با واگذاري بخشي از كار كتابخانه به دانش آموزان حس مسئوليت پذيري در آنها تقويت مي شود. فعاليت هاي جنبي كه آموزشگاه مي تواند جهت ترغيب دانش آموزان به مطالعه و كتابخواني انجام دهد. 1 ـ ايجاد فروشگاه كتاب مدرسه : شركتهاي تعاوني مدارس محل مناسبي براي فروش كتاب هستند. اگر هر آموزشگاه بتواند كتابهاي مناسب وارزان قيمت همراه با تخفيف مناسب در اختيار دانش آموزان قرار دهد مي تواند ميزان علاقه مندي دانش آموزان به مطالعه و كتابخواني را افزايش دهد. اين فكر به عنوان يك تجربه در كشور انگلستان انجام شده و موفقيتهايي به دست آمده است . 2 ـ معرفي كتاب : معرفي كتاب به عنوان يك كار انگيزشي براي ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني مؤثر است . خلاصه كردن كتاب ومعرفي آن در تابلو اعلانات تأثير زيادي در تشويق دانش آموزان به مطالعه دارد. همچنين خواندن خلاصه كتاب و ذكرمشخصات آن در مراسم صبحگاهي مدرسه هم مي تواند انگيزه مطالعه را در دانش آموزان به وجود آورد. 3 ـ از جلسه هاي اوليا و مربيان و آموزش خانواده به نحو مطلوب استفاده كنيم : بايد به والدين آموزش داده شود كه خواندن در دنياي امروز يك نياز اساسي و بخشي از زندگي است و به عنوان الگوي تربيتي فرزندان خود نقش مهمي در تشويق و ترغيب آنها به مطالعه دارد. حتي مجموعه اي از كتابهاي مفيد وساده به والدين معرفي كرد تا آنان نسبت به تهية اين كتابها اقدام كنند. اگر مدرسه داراي فضاي مناسبي به عنوان كتابخانه است جلسة آموزش خانواده را در آنجا برگزار كرد و يا طوري برنامه ريزي كنيم كه اولياء از كتابخانه بازديد كنند و در جريان فعاليت هاي آن قرار گيرند. همچنين اگر به والديني كه همكاري خوب و قابل توجهي با مدرسه دارند كتابهاي مناسب تربيتي اهدا شود تأثير چشم گيري خواهد داشت . 4 ـ معرفي اعضاء فعال كتابخانه هاي كلاس و مدرسه : اگر اعضاء فعال كتابخانه مدرسه يا كلاس در هفته شناسايي شوند و در يكي از روزهاي آن در حضور سايردانش آموزان تشويق گردند و يا نام آنها در تابلو كتابخانه نصب شود انگيزه بيشتري براي مطالعه ديگر دانش آموزان ايجاد مي كند. همچنين اين گونه كارها بيانگر اهميّت كتاب و مطالعه براي آنان است . 5 ـ برگزاري مسابقه كتاب خواني برگزاري مسابقه كتاب خواني به عنوان وسيله اي مؤثر براي ايجاد رغبت بيشتر و عادت به مطالعه نزد كودكان ونوجوانان استفاده كرد و تعداد زيادي كتاب را روانه خانه ها كرد. همراه با مسابقه هاي كتاب خواني ، گسترش و تقويت مسابقه هاي مطالعه و تحقيق كه از جايگاه خوبي در مدارس و بين دانش آموزان برخوردار است بايد در نظر گرفته شود. انتخاب كتابهاي مفيد و جذاب و تهيه جايزه هاي مناسب انگيزه دانش آموزان آموزان را براي شركت در اين مسابقه ها بيشتر مي كند. 6 ـ برگزاري مسابقه هاي حضوري پرسش و پاسخ برگزاري مسابقه هاي حضوري پرسش و پاسخ شبيه آنچه در برنامه هاي تلويزيوني اجرا مي شود براي ايجاد عادت و تشويق دانش آموزان به مطالعه مفيد است به اين ترتيب كه تعدادي كتاب مناسب در زمينه هاي گوناگون به دانش آموزاني كه براي شركت در اين مسابقه ثبت نام كرده اند معرفي مي شود، دو گروه شركت كننده با آمادگي كامل به رقابت مي پردازند و به گروه برتر جايزه اهدا مي شود. برگزاري اين مسابقه در سطح كلاسها، مدرسه ، منطقه و شهرستان فرصت مناسبي براي فراهم كردن زمينه مطالعه دانش آموزان است . 7 ـ از كتاب به عنوان جايزه استفاده كنيم . اهداي كتاب به دانش آموزان به عنوان جايزه گامي است در جهت علاقه مند كردن دانش آموزان به مطالعه كه البته لازم است در انتخاب كتاب با توجه به نيازهاي سنّي و روحي دانش آموزان دقت لازم را داشت حتي بهتر است جايزه دانش آموز منحصراً كتاب نباشد بلكه همراه با جايزه هاي مورد علاقه آنها يك يا چند جلد كتاب مناسب نيز اهدا شود. 8 ـ مطالعه را به عنوان بخشي از تكليف شب منظور كنيم . اگر معلم بخواهد بپوند مناسبي بين مطالعه ، كتاب خواني و تكليف شب برقرار كند بايد از دانش آموزان بخواهد هرهفته دست كم يك يا دو جلد كتاب داستان و غيردرسي متناسب با سن خود را به عنوان تكليف بخوانند و در حدتوانايي هاي خود خلاصه چند سري از آن را در دفتر خويش يادداشت كنند. البته بهتر است هيچگونه اجباري در كارنباشد تا باعث دلزدگي دانش آموزان از كتاب نشود. خوشبختانه اين مورد هم در فعاليتهاي كتابهاي فارسي بخوانيم وبنويسيم گنجانده شده است . 9 ـ دانش آموزان را به نوشتن كتاب تشويق كنيم . براي آشنايي دانش آموزان با كتاب و چگونگي تهيه آن مي توان در دورة ابتدايي آنان را به نوشتن كتاب تشويق كرد.براي اين كار دانش آموز مجموعه اي از تصاوير را جمع آوري كرده و داستاني براي آنها مي نويسد يا داستاني نوشته وتصويرهايي بر آن نقاشي مي كند. معلم مي تواند دانش آموزان را راهنمايي كند تا نوشته هاي خود را به صورت كتاب درآورند آنها را در كتابخانه كلاس جمع آوري كنند و به نمايش بگذارند. 10 ـ از ساعت درس انشا استفاده كنيم . درس انشا پايه و اساس تفكر و خلاقيت در دانش آموز است . معلم مي تواند با ارائة موضوعاتي متنوع و خلاِّ هم به پرورش قوه تفكر و خلاقيت كودك پرداخته و هم او را به مطالعه و كتاب خواني علاقه مند سازد. معلم مي تواند موضوعاتي را مانند اهميّت كتاب و مطالعه ، نقش كتاب خواني در زندگي انسان و پيشرفت جامعه ،بهترين كتابي كه خوانده ام ، اولين روزي كه به كتابخانه رفتم و خلاصه نويسي ... موضوعهايي از اين قبيل به دانش آموزان بدهد و آنها را وادارد تا در اين باره به تفكر و نوشتن بپردازد. ديگر اينكه از روشهايي استفاده كند تا دانش آموزان به سوي كتاب و كتابخانه هدايت شوند. به عنوان نمونه طوري برنامه ريزي كند تا دانش آموزان در هر جلسه درس انشا ضمن انجام تكاليف رسمي نوشته اي كوتاه از كتاب ، نشريه يامجله و منبع ديگري با ذكر نام نويسنده و مأخذ آن در دفتر خود بنويسند تا بدين وسيله آنها به دنياي مطالعه وكتاب خواني قدم گذارند. تشكيل كلاس درس انشاء در كتابخانه مدرسه ، بردن دانش آموزان به كتابخانه ها، تشويق دانش آموزان به خلاصه نويسي كتابهاي گوناگون ، نقد و بررسي داستانها در كلاس و همچنين قرائت نكته هاي آموزنده و جالب ،قطعه هاي زيباي ادبي از كارهاي ديگري است كه معلم انشا مي تواند به وسيله آنها در دانش آموزان نسبت به مطالعه كتاب ايجاد رغبت و انگيزه نمايد. 11 ـ روشهاي صحيح مطالعه و تندخواني را به بچه ها آموزش دهيم . مطالعه در جهان امروز به عنوان يك فن مطرح است . فني كه بسياري از دانش آموزان نسبت به آن بي اطلاع بوده ياداراي آگاهي اندكي هستند. شايد همين امر خود يكي از دلايل پايين بودن ميزان مطالعه در جامعه باشد، زيرا اگر افرادبتوانند با روش بهتر و سرعت بيشتري كتاب بخوانند و درك مطلب برايشان آسان باشد با علاقه مندي بيشتري كتاب رابه دست مي گيرند و مطالعه مي كنند بنابراين ضرورت دارد روشهاي صحيح مطالعه و تندخواني به دانش آموزان آموزش داده شود و راههاي تقويت حافظه و شيوه هاي بهتر يادگيري براي آنها بيان شود. اين كار به وسيله كتابهايي كه تحت عنوان «فن ّ مطالعه ، تندخواني ، تقويت حافظه و...» امكان پذير است . 12 ـ به مجلّه ها و روزنامه هاي ويژه كودكان و نوجوانان اهميّت دهيم . مجله ها به دليل دارا بودن تنوع زياد، تصويرهاي زيبا، بيان و تجربه و تحليل مسائل و حادثه هاي روز و ويژگيهاي مثبت ديگر، مورد علاقه كودكان و نوجوانان قرار مي گيرند و از جذابيت بيشتري برخوردارند. همچنين فراهم بودن زمينة ارتباط خوانندگان با نشريه ها از راههاي مختلف و به تعبيري زنده بودن مطالب باعث ايجاد انگيزه و رغبت به مطالعه در كودكان و نوجوانان مي شود. حتي مي توان گزيده اي از مطالب و مجله ها و روزنامه هارا به عنوان بريده جرايد در تابلو مخصوصي نصب نمود و در معرض ديد دانش آموزان قرار داد. يا در مراسم آغازين مدارس قرائت كرد و از آنها براي تهيه نشريه ديواري استفاده نمود. 13 ـ تهيه ي نشريه هاي ديواري را جزء فعاليتهاي گروهي دانش آموزان قرار دهيم . دادن تكاليف سنتي خشك و بي روح جزء از بين بردن وقت دانش آموز سودي نخواده داشت . چه خوب است كه معلم تكاليف را طوري سازماندهي كند كه دانش آموزان بصورت گروهي با مطالعه كتابهاي مختلف ، نشريه هاي ديواري تهيه كنند. اين كار انگيزه اي قوي در دانش آموزان براي مطالعه و بررسي كتابهاي غيردرسي ، روزنامه ، مجله ها بوجودمي آورد. معرفي كتابهاي مفيد و سازنده ، و فعالترين اعضاي كتابخانه كلاس و مدرسه در اين نشريه ها راهي براي ايجادانگيزه و رغبت بيشتر براي مطالعه دانش آموزان است . 14 ـ با همكاري بچه ها كتاب ديواري درست كنيم . يكي از روشهاي ديگري كه براي جلب توجه دانش آموزان مؤثر است درست كردن كتابهاي ديواري براي آنهاست اين كار را مي توان براساس كتابهاي ژاپني و اروپايي كه در قرنهاي 16 تا 19 معمول بوده و به نام كتابهاي ديواري مشهوربودند انجام داد. درست كردن اين كتابها، تقريباً شبيه نشريه ديواري است ، بدين شكل كه داستان جذابي را به قسمتهاي مختلف تقسيم كرده و آن را همراه با تصوير روي مقوا يا كاغذهاي بزرگ مي نويسند و در جاي مناسبي نصب مي كنند تادانش آموزان بتوانند براحتي آن را بخوانند همچنين مي توان يك داستان را به چند بخش تقسيم كرده و هر بخش آن رادر يك هفته به ديوار نصب نمود. 15 ـ برگزاري جلسه هايي به همراه دانش آموزان براي نقد و بررسي كتابها برگزاري جلسه هاي نقد و بررسي كتابهاي كودكان و نوجوانان يكي از راههاي ايجاد انگيزه نسبت به مطالعه بعضي از كتابهاست . علاوه بر آن اين كار باعث افزايش آگاهي دانش آموزان در مورد چگونگي انتخاب كتابهاي مناسب خواهدشد. دانش آموزي كه در اين جلسه شركت مي كند كتابها را با دقّت و حساسيت بيشتري مي خواند و درمي يابد كه پس ازخواندن هر نوشته نبايد مسحور آن شود. نقد و بررسي كتابها به بچه ها ديد انتقادي خواهد داد و باعث خواهد شد كه با خواندن هر كتابي بي دليل صاحب عقيده اي نشوند يا تغيير عقيده ندهند. همچنين سليقه ي آنان را در انتخاب كتاب بالا خواهد برد و باعث خواهد شدكه ديگر هر كتابي را نخوانند. براي بالا بردن كيفيّت چنين جلسه هايي مي توان از نويسندگان و افراد صاحب نظر دعوت كرد تا نسبت به نقد وبررسي كتابها اقدام كنند. در صورتي كه در بعضي مناطق امكان حضور افراد صاحب نظر نباشد معلمين و مربيان علاقه مند با مطالعه قبلي مي توانند اين كار را انجام دهند. در خاتمه از خداي بزرگ آرزو دارم كه با يك نهضت همگاني اعم از مسئولين ، دست اندركاران ، مديران ، معلمين ،خانواده ها، و همه نهادها و ارگانهايي كه مي توانند نقش داشته باشند گامهايي مؤثر در اين زمينه برداشته تا فرهنگ مطالعه و كتابخواني در كشور ما به اوج خود رسيده و شكوفايي هر چه بيشتر استعدادهاي دانش آموزان را شاهدباشيم .

جمع آوری: فرزانه السادات حسینی